स्टिफन हकिङ

मैथिली विकिपिडियासँ, एक मुक्त विश्वकोश
स्टिफन हकिङ
Stephen Hawking

सिएच CBE FRS FRSA
हकिङ, नासा कऽ स्टारचाइल्ड लर्निङ्ग सेन्टर, १९८० कs दशक कऽ दौरान
जन्मस्टिफन विलियम हकिङ
(१९४२-०१-०८)८ जनवरी १९४२
अक्सफोर्ड, ईङ्गल्याण्ड
मृतु१४ मार्च २०१८(२०१८-०३-१४) (७६ वर्ष)
क्याम्ब्रिज, ईङ्गल्याण्ड
हाल निवासवेस्टमिन्स्टर एब्बे
डीन कऽ यार्ड, वेस्टमिन्स्टर, लण्डन[१]
क्षेत्र
संस्थासभ
शिक्षासेन्ट अल्बान्स स्कूल, हर्टफोर्डशायर
अल्मा मेटर
थीसिसविस्तार ब्रह्माण्डसभक गुण (१९६६)
डाक्टरेट सल्लाहकारडेनिस स्कीयामा
Other academic advisorsरोबर्ट बर्मन[२]
डाक्टरेट छात्र
प्रसिद्धि 
उल्लेखनीय पुरस्कार
जीवनसाथी
  • जेन वाइल्डी
    (वि. १९६५; विच्छेद. १९९५)
  • एलेन मेसन
    (वि. १९९५; विच्छेद. २००६)
बाल-बच्चा३, लुसी हकिङ समेत कऽ जोडि केऽ
हस्ताक्षर
वेबसाइट
hawking.org.uk

स्टिफन विलियम हकिङ, (सीएच, सीबीई, एफआरएसएफएसएए), (८ जनवरी १९४२ - १४ मार्च २०१८) क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमे सैद्धान्तिक ब्रह्माण्ड विज्ञान केन्द्रमे शोध के एक अङ्ग्रेज मूल के सैद्धान्तिक भौतिक विज्ञानी, ब्रह्माण्डविद्, लेखक आ निर्देशक छल। हुनकर वैज्ञानिक कार्यसभमे सामान्य सापेक्षताक रूपरेखामे गुरुत्वाकर्षण विलक्षण प्रमेयसभ पर रोजर पेनरोसक साथ मिलि केऽ आ सैद्धान्तिक भविष्यवाणी कएल गेल जे ब्ल्याक होल विकिरण उत्सर्जित करैत अछि, जेकरा प्रायः हकिङ विकिरण कहल जाइत अछि। सापेक्षता आ क्वान्टम यान्त्रिकी के सामान्य सिद्धान्त के एक सङ्घ द्वारा समझाएल गेल, ब्रह्माण्ड विज्ञान के सिद्धान्तक स्थापित करै वाल पहिल व्यक्ति हकिङ छल। ओ क्वान्टम यान्त्रिकी के अनेकौं-विश्वक व्याख्या के एकटा जोरदार समर्थक छल।[३][४]

हकिङ, रोयल्टी सोसाइटी (एफआरएस) कऽ एकटा साथी छल, जे पोन्टिकल एकेडेमी अफ साइन्सेज कऽ आजीवन सदस्य छल आ संयुक्त राज्य अमेरिकामे सर्वोच्च नागरिक पुरस्कारक राष्ट्रपति पदक प्राप्त करि चुकल छल। २००२ मे, १०० महानतम ब्रिटेनक बीबीसी के सर्वेक्षणमे हकिङ कऽ २५हम स्थान देल गेल छल। ओ १९७९ सँ २००९ धरि केऽ बीचमे क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमे गणितक लुकासियन प्रोफेसर छल आ ओ लोकप्रिय विज्ञान के साथ-साथ व्यवसायिक सफलता हासिल केनए छल जाहिमे ओ अपन सिद्धान्त आ ब्रह्माण्ड विज्ञानक उपर सामान्य रूपसँ चर्चा केनए छल। हुनकर पुस्तक ए ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइम ब्रिटिस सडेज टाइम्स कऽ बेस्ट-विक्रेता सूची २३७ सप्ताहसभक रेकर्डिङ कऽ लेल पेश कएल गेल।

हकिङ मोटर न्यूरोन रोग (जेकरा एमियोथ्रोफिक लेटरल श्लेक्सिओस "एएलएस" वा लो जेरिग्स रोग सेहो कहल जाइत अछि) के एकटा दुर्लभ प्रारम्भिक सुस्त गतिसँ प्रगतिशील रूपसँ विकसित केनए छल जे धीरे-धीरे हुनका दशकसभ धरिमे लकवा मारि देलक। अपन हानि के बाद सेहो, ओ एकटा भाषण-जनरेटिङ डिभाइसक माध्यमसँ शुरूमे संवाद करवाकमे सक्षम छल, शुरूमे एक हातसँ आयोजित स्विचक उपयोगक माध्यमसँ, आ अन्ततः एक गाल के मांसपेशीक उपयोग करि के भाषण देनए छल। १४ मार्च २०१८ मे ७६ वर्षक उमर मे हुनकर निधन भऽ गेल।[५]

प्रारम्भिक जीवन आ शिक्षा[सम्पादन करी]

परिवार[सम्पादन करी]

हकिङ कऽ जन्म जनवरी १९४२[६][७][८][९]मे अक्सफोर्डसँ फ्रयाङ्क (१९०५-१९८६) आ ईसोबेल ईलीन हकिङ (नी वोकर; १९१५-२०१३) मे भेल छल। हकिङ कऽ माताक जन्म ग्लासगो, स्कटल्याण्ड[१०][११]कऽ डाक्टरसभक एकटा परिवारमे भेल छल। योर्कशायर के हुनकर धनीमनी दादा-दादी खेतक भूमि खरीदवाक कऽ लेल स्वयम् कऽ विस्तार केलक आ २०हम शताब्दीक[११][११][८][८][१२][१३][१४] आरम्भमे महान कृषि अवसादमे दिवालिया भऽ गेल। अपन पैतृक महान दादी अपन घरमे एकटा स्कूल खोलि कऽ वित्तीय बर्बाद होएसँ परिवार के बचौलक्। अपन परिवारक वित्तीय बाधासभक बावजूद, दुनु गोटे अभिभावकसभ अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयमे भाग लेलक, जतय फ्रयाङ्क मेडिकल कऽ पढाई केलक आ आइसोबेल दर्शन, राजनीति आ अर्थशास्त्र पढाई केलक। आइसोबेल एकटा चिकित्सा अनुसन्धान संस्थान के लेल, एकटा सचिव के रूपमे काम केलक, आ फ्रयाङ्क एकटा चिकित्सा शोधकर्ता छल हकिङ कऽ दुईटा छोटकी बहिन, फिलिप आ मरियम आ एकटा दत्तक भाए एडवर्ड फ्रयाङ्क डेभिड (१९५५-२००३) छल।

१९५० मे, जखन हकिङ कऽ पिता नेशनल इन्स्टिच्युट फोर मेडिकल रिसर्चमे परजीवी विज्ञान कऽ विभाजन कऽ प्रमुख बनल, तँ परिवार सेन्ट एल्बन्स, हर्टफोर्डशायर चलि गेल[१५][१६], सेन्ट एल्बन्समे, परिवारक बेहद बुद्धिमान आ किछ विलक्षण मानल जाइत छल;[१५][१७]भोजन प्रायः प्रत्येक व्यक्ति के साथ चुपचाप एकटा किताब पढैत छल।[१५]ओ एकटा बडका, बरबाद आ खराब रखरखाव वाला घरमे एक मितव्ययी अस्तित्व रखैत छल आ एकटा परिवर्तित लण्डन ट्याक्सीक्याबमे यात्रा करैत छल।[१८][१९]अफ्रीकामे काम करै वाला हकिङ कऽ पिता के लगातार अभाव के दौरान, बाकी के परिवार मालोर्कामे अपन माताक साथी बेरिल आ हुनकर पति, कवि रोबर्ट ग्रेव्स कऽ यात्रामे चारि महिना बितौलक्।[२०][२१]

प्राथमिक आ माध्यमिक विद्यालय वर्ष[सम्पादन करी]

हकिङ उच्च विद्यालय, लण्डन के बायरन हाउस स्कूलमे अपन पढाई शुरू केलक।[२२][१५]बादमे ओ स्कूलमे पढनाए सीखनाए मे विफल रहै के लेल अपन "प्रगतिशील तरीकासभ" के दोषी ठहरौलक्। सेन्ट एल्बन्समे, आठ साल के हकिङ किछ महिना धरि लडकिसभक लेल सेन्ट एल्बन्स हाई स्कूलमे भाग लेलक। ओ समय, छोटका लडकासभक घरसभमे सँ एकटामे शामिल भऽ सकैत छल।[२१][२३]

हकिङ दुईटा स्वतन्त्र (अर्थात् शुल्क-भुगतान) स्कूल, पहिल रेडलेट स्कूल[२३]आ सितम्बर १९५२ सँ सेन्ट एल्बन्स स्कूलमे ११ सँ एक वर्षक शुरुवाती उत्तीर्ण होमए के बाद भाग लेलक[२४], परिवार शिक्षा पर उच्च मूल्य रखने अछि[२५], हकिङ कऽ पिता अपन पुत्र के बढीयाँ तरिकासँ मनौलक् जे हम, वेस्टमिन्स्टर स्कूलमे शामिल करवाक चाहै छी[१५], मुद्दा १३ वर्षीय हकिङ छात्रवृत्ति परीक्षाक दिन बीमार छल।[२६][२७]हुनकर परिवार के स्कलरशिप के वित्तीय सहायता के बिना स्कूलक फीस नै मिल सकैत छल[२८], एहि लेल हकिङ सेन्ट एल्बन्समे बनल रहल। एकटा साकारात्मक परिणाम ई छल[२९]जे हकिङ ओ दोस्तसभक करीबी समूह के साथ बनि रहल जेकर साथ ओ बोर्ड गेम्स, आतिशबाजी, मोडेल हवाईजहाज आ नौकासभक निर्माण केलक, आ ईसाई धर्म आ अतिसंवेदनशील धारणा के बारेमे बहुतरास समयसँ चर्चा केलक। १९५८ सँ, गणितक शिक्षक डिक्रन ताहता कऽ सहायतासँ, ओ घडी कऽ हिस्सासभ, एकटा पुरान टेलिफोन स्विचबोर्ड आ अन्य पुनर्नवीनीकरण घटकसभसँ कम्प्युटर बनौलक्।[३०][३१]

पूर्व स्नातक वर्ष[सम्पादन करी]

हकिङ युनिभर्सिटी कौलेज, अक्सफोर्डमे १९५९ मे १७ वर्षक उमरमे अपन शिक्षा शुरू केलक।[३२]पहिनुक १८ महिनामे, ओ ऊब आ अकेला छल – - हुनका एकेडेमीक काम "हास्यास्पद आसान" मिलल।[३३][३४]हुनकर भौतिकी के शिक्षक, रोबर्ट बर्मन बादमे कहलक्, "ओकरा लेल ई बुझनाए जरूरी छल जे किछ कएल जाऽ सकैत अछि[२], आ ई देखवाक लेल जे ई कोना अन्य लोकसभ केनए छल, ओकरा बिना करि सकैत छल।"[३२]बर्मन के अनुसार, अपन दोसर आ तेसर वर्षक दौरान एकटा परिवर्तन भेल, हकिङ "लडकासभमे सँ एकटा होए के लेल" एकटा प्रयास केलक।[३५][३६]ओ एक लोकप्रिय, जीवन्त आ विनोदी कौलेज के सदस्य के रूपमे विकसित केलक, जे कि शास्त्रीय सङ्गीत आ विज्ञान कथामे रुचि रखैत अछि। परिवर्तनक एकटा हिस्सा कौलेज बोट क्लब, युनिभर्सिटी कौलेज बोट क्लबमे शामिल होए के अपन फैसला के कारण भेल, जतय ओ एकटा रोइङ्ग क्रू कऽ दौरा केलक। समय पर रोइङ्ग कोच कहलक् जे हकिङ एकटा साहसी छवि के खेती केलक, जे खतरनाक पाठ्यक्रमसभ पर अपन चालक दल के सञ्चालन के कारण क्षतिग्रस्त नौकासभक नेतृत्व केलक।[३७][३५]

हकिङ अनुमान लगौलक् जे ओ अक्सफोर्डमे अपन तीन वर्षक दौरान १,००० घण्टा कऽ अध्ययन केलक। ई अप्रतिष्ठित अध्ययन कऽ आदतसभ अपन फाइनलमे एक चुनौती बनल, आ ओ तथ्यसभक ज्ञान के आवश्यकता के बाहेक केवल सैद्धान्तिक भौतिकी के प्रश्नसभक जवाफ देए के फैसला केलक। क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमे ब्रह्माण्ड विज्ञानमे एक प्रथम श्रेणी कऽ सम्मान के डिग्री अपन नियोजित स्नातक अध्ययन के लेल स्वीकृति कऽ शर्त छल।[३८][३९]उत्सुकतासँ, ओ परीक्षासभसँ पहिनुक रात खराब नै सुतलक्, आ अन्तिम परिणाम प्रथम- आ द्वितीय श्रेणी के सम्मान के बीच कऽ सीमा पर छल, जाहिसँ एक निर्विवाद (मौखिक परीक्षा) आवश्यक होए। हकिङ कऽ चिन्तित छल जे हुनका आलसी आ मुश्किल छात्र के रूपमे देख गेल छल।[३९][४०]एहि लेल, जखन मौखिक रुपसँ हुनकर योजनासभक वर्णन करवाक लेल कहलक्, ओ कहलक्, "यदि अहाँ हमरा सभसँ पहिने पुरस्कार दैत अछि, तँ हम क्याम्ब्रिज जाएब। यदि हमरा दोसर मिलल तँ हम अक्सफोर्डमे रहत, एहि लेल हमरा उम्मीद अछि जे अहाँ हमरा सभसँ पहिने दऽ दियौ।[३९][४१]"ओ उच्च सम्बन्धमे हुनकर विश्वासक तुलनामे आयोजित कएल गेल छल; जेना कि बर्मन टिप्पणी केलक, परीक्षकसभ "ई समझै मे काफी बुद्धिमान छल[३९]जे ओ स्वयम् के तुलनामे बहुत अधिक क्लियररसँ बात करि रहल छल" प्रकृति विज्ञानमे प्रथम श्रेणी कऽ बीए (अनर्स) डिग्री प्राप्त करलक् आ एकटा मित्र के साथ ईरान कऽ यात्रा पूर्ण करवाक बाद, ओ अक्टूबर १९६२ मे क्याम्ब्रिज के ट्रिनिटी हलमे स्नातक काम शुरू केलक।[४२][४३]

स्नातक वर्ष[सम्पादन करी]

एकटा डक्टरेट छात्र के रूपमे हकिङ कऽ पहिल वर्ष मुश्किल छल। हुनका शुरूमे निराश कएल गेल छल जे हुनका योर्कशायर खगोलशास्त्री फ्रेड होल के छोडि एकटा सुपरभाइजर के रूपमे[४४][४५], आधुनिक ब्रह्माण्ड विज्ञान के संस्थापकसभमे सँ एकटा डेनिस विलियम क्यासामा के सौंपल गेल छल[४६] आ हुनका सामान्य सापेक्षता आ ब्रह्माण्ड विज्ञानमे काम के लेल अपर्याप्त गणितमे हुनका प्रशिक्षण पावलक्। मोटर न्युरोन रोग कऽ निदान करवाक बाद, हकिङ अवसादमे गिर गेल[४७]- मुद्दा हुनकर डाक्टरसभ सलाह देलक जे ओ अपन पढाई जारी रखि सकैत अछि, ओ महसूस केलक जे छोट-मोट बात छी।[४८][४९]डाक्टर कऽ भविष्यवाणी कऽ तुलनामे हुनकर रोग अधिक धीरे-धीरे प्रगति केनए छल मुद्दा हकिङ कऽ असमर्थित रूपसँ घूमै मे कठिनाई होइत छल, आ हुनकर भाषण लगभग अपुष्ट छल, प्रारम्भिक निदान ई छल जे ओ केवल दुईटा साल धरि जीवन-निर्वाह के लेल निराधार साबित भेल। क्यासामा के प्रोत्साहन के साथ, ओ अपन काम पर फिर्ता भेल। जून १९६४ मे व्याख्यान के दौरान हकिङ, फ्रेड होल आ हुनकर छात्र जयन्त नारलीकर के काम कऽ चुनौती देलक, जखन प्रतिभा आ चमक के लेल प्रतिष्ठा विकसित करनाए शुरू करि देलक।[५०][५१]

जखन हकिङ अपन स्नातक अध्ययन शुरू केलक, तँ भौतिकी समुदायमे ब्रह्माण्ड के निर्माण कऽ प्रचलित सिद्धान्तसभक बारेमे बहुत बहस भेल:[५२]बिग ब्याङ आ स्थिर राज्य सिद्धान्त ब्ल्याक होल्स के केन्द्रमे स्पेसटाइम विलक्षणता के रोजर पेनरोस के प्रमेयसँ प्रेरित भऽ, हकिङ पुरा ब्रह्माण्ड कऽ ओही सोच कऽ लागू केलक; आ, १९६५ के दौरान, ओ ई विषय पर अपन थेसिस लिखलक्।[५३][५४][५५]हकिङ कऽ थेसिस के १९६६ मे मञ्जूरी दऽ देल गेल। एहिमें अन्य साकारात्मक घटनासभ सेहो छल:[५६]हकिङ कऽ क्याम्ब्रिज कऽ गोनविले आ क्यायूस कौलेजमे रिसर्च फेलोशिप मिलल; ओ गणित आ सैद्धान्तिक भौतिकीमे अपन पी.एचडी. कऽ डिग्री प्राप्त केलक, मार्च १९६६ मे सामान्य सापेक्षता आ ब्रह्माण्ड विज्ञानमे विशेषज्ञता; आ हुनकर निबन्ध "अपूर्वदृष्टि आ अन्तरिक्ष-समय कऽ ज्यामिति" एक वर्ष के लेल पेनोरोज द्वारा एकटा के साथ शीर्ष सम्मान के साथ ओ वर्षक प्रतिष्ठित एडम्स पुरस्कार जित लेनए छल।[५७][५६]

करियर[सम्पादन करी]

१९६६-१९७५[सम्पादन करी]

१९७५-१९९०[सम्पादन करी]

१९९०-२०००[सम्पादन करी]

२०००-२०१८[सम्पादन करी]

निजी जीवन[सम्पादन करी]

विवाह[सम्पादन करी]

विकलाङ्गता[सम्पादन करी]

विकलाङ्गता धरि पहुँचनाए[सम्पादन करी]

अंतरिक्षक यात्राक लेल योजनासभ[सम्पादन करी]

मृत्यु[सम्पादन करी]

व्यक्तिगत दृश्य[सम्पादन करी]

मानवताक भविष्य[सम्पादन करी]

विज्ञान बनाम दर्शन[सम्पादन करी]

धर्म आ नास्तिकता[सम्पादन करी]

राजनीति[सम्पादन करी]

लोकप्रिय मिडियामे उपस्थिति[सम्पादन करी]

पुरस्कार आ सम्मान[सम्पादन करी]

साइन्स कम्युनिकेशनक लेल स्टिफन हकिङ मेडल[सम्पादन करी]

ब्ल्याक होल डिस्कभरी समर्पण[सम्पादन करी]

प्रकाशन[सम्पादन करी]

लोकप्रिय पुस्तकसभ[सम्पादन करी]

सह-लेखक[सम्पादन करी]

भूमिकासभ[सम्पादन करी]

सन्तानसभक उपन्यास[सम्पादन करी]

चलचित्रसभ आ शृङ्खला[सम्पादन करी]

चयनित शैक्षणिक कार्य[सम्पादन करी]

सन्दर्भ सामग्रीसभ[सम्पादन करी]

  1. Shirbon, Estelle (20 March 2018)। "Stephen Hawking to Join Newton, Darwin in Final Resting Place"। London: Reuters। अन्तिम पहुँच 21 March 2018
  2. २.० २.१ Ferguson 2011, p. 29.
  3. Gardner, Martin (September/October 2001). "Multiverses and Blackberries". "Notes of a Fringe-Watcher". Skeptical Inquirer. Volume 25, No. 5.
  4. Price, Michael Clive (February 1995). "THE EVERETT FAQ" सङ्ग्रहित २० अप्रैल २०१६ वेब्याक मेसिन. Department of Physics, Washington University in St. Louis. Retrieved 17 December 2014.
  5. Henry, David (14 March 2018)। "Stephen Hawking, physicist who reshaped cosmology, passes away at 76"The Economic Times। अन्तिम पहुँच 15 March 2018
  6. "Frank Hawking"। Geni.com।
  7. Larsen 2005, pp. xiii, 2.
  8. ८.० ८.१ ८.२ Ferguson 2011, p. 21.
  9. "Isobel Eileen Hawking"। Geni.com।
  10. "Mind over matter Stephen Hawking"The Herald। Glasgow।
  11. ११.० ११.१ ११.२ Ferguson, Kitty (6 January 2012)। "Stephen Hawking, "Equal to Anything!" [Excerpt]"। Scientific American।
  12. White & Gribbin 2002, p. 6.
  13. "Edward Frank David Hawking"। Geni.com।
  14. Larsen 2005, pp. 2, 5.
  15. १५.० १५.१ १५.२ १५.३ १५.४ Ferguson 2011, p. 22.
  16. Larsen 2005, p. xiii.
  17. White & Gribbin 2002, p. 12.
  18. Ferguson 2011, pp. 22–23.
  19. White & Gribbin 2002, pp. 11–12.
  20. White & Gribbin 2002, p. 13.
  21. २१.० २१.१ Larsen 2005, p. 3.
  22. Hawking, Stephen (7 December 2013)। "Stephen Hawking: "I'm happy if I have added something to our understanding of the universe""Radio Times
  23. २३.० २३.१ Ferguson 2011, p. 24.
  24. White & Gribbin 2002, p. 8.
  25. My brief history – Stephen Hawking (2013).
  26. White & Gribbin 2002, pp. 7–8.
  27. Larsen 2005, p. 4.
  28. Ferguson 2011, pp. 25–26.
  29. White & Gribbin 2002, pp. 14–16.
  30. Ferguson 2011, p. 26.
  31. White & Gribbin 2002, pp. 19–20.
  32. ३२.० ३२.१ Ferguson 2011, p. 28.
  33. Ferguson 2011, pp. 28–29.
  34. White & Gribbin 2002, pp. 46–47, 51.
  35. ३५.० ३५.१ Ferguson 2011, pp. 30–31.
  36. Hawking 1992, p. 44.
  37. White & Gribbin 2002, p. 50.
  38. White & Gribbin 2002, p. 53.
  39. ३९.० ३९.१ ३९.२ ३९.३ Ferguson 2011, p. 31.
  40. White & Gribbin 2002, p. 54.
  41. White & Gribbin 2002, pp. 54–55.
  42. White & Gribbin 2002, p. 56.
  43. Ferguson 2011, pp. 31–32.
  44. Ferguson 2011, p. 33.
  45. White & Gribbin 2002, p. 58.
  46. Ferguson 2011, pp. 33–34.
  47. White & Gribbin 2002, pp. 61–63.
  48. Ferguson 2011, p. 36.
  49. White & Gribbin 2002, pp. 69–70.
  50. Ferguson 2011, p. 42.
  51. White & Gribbin 2002, pp. 68–69.
  52. Ferguson 2011, p. 34.
  53. "Stephen Hawking's PhD thesis, explained simply"
  54. White & Gribbin 2002, pp. 71–72.
  55. Ferguson 2011, pp. 43–44.
  56. ५६.० ५६.१ Ferguson 2011, p. 47.
  57. Larsen 2005, p. xix.

एहो सभ देखी[सम्पादन करी]

बाह्य जडीसभ[सम्पादन करी]