ब्रह्मगुप्त
ब्रह्मगुप्त | |
---|---|
![]() | |
जन्म | ५९०/५९८ CE |
मृतु | c.६७० CE |
क्षेत्र | गणित,खगोल शास्त्र |
प्रसिद्धि |
ब्रह्मगुप्त (५९८ - ६६८) प्रसिद्ध भारतीय गणितज्ञ छल । ओ तत्कालीन गुर्जर प्रदेश (भीनमाल) क अन्तर्गत आबयवाला प्रख्यात शहर उज्जैन (वर्तमान मध्य प्रदेश, भारत) क अन्तरिक्ष प्रयोगशालाक प्रमुख छल आ एहि दौरान ओ दूटा विशेष ग्रन्थ लिखलनि: ब्राह्मस्फुटसिद्धान्त (सन् ६२८ मे) आ खण्डखाद्यक वा खण्डखाद्यपद्धति (सन् ६६५ मे) ।[१]
ई सभ नीक शोधकर्ता छल आ ओ सभ शोधक अनुकूल भागक कल्पना कयने अछि। प्रसिद्ध गणितज्ञ ज्योतिषी भास्कराचार्य अपन सिद्धान्तक आधार मानने छथि आ बहुत ठाम हिनकर विद्वताक प्रशंसा कएल गेल अछि। मध्यकालीन यात्री अलबरुनी सेहो ब्रह्मगुप्तक उल्लेख कएने छथि।
जीवन परिचय
[सम्पादन करी]ब्रह्मगुप्त आबू पर्वत आ लुनी नदीक बीच स्थित भीनमाल नामक गामक निवासी छल । हिनकर पिताक नाम जिष्णु छल। हुनकर जन्म सन् ५२० मे भेल छल ।[२] ओ प्राचीन ब्रह्मपितामहसिद्धांतक आधार पर ब्राह्मस्फुटसिद्धान्त तथा खण्डखाद्यक नामक करण ग्रन्थ लिखने छल, जेकर अनुवाद अरबी भाषामे, अनुमानतः खलीफा मंसूरक समय, अलफजारीद्वारा अल - हिन्द वल - हिन्द आ याकूब इब्न तारिकद्वारा अल अरकंदक नामसँ भेल । हिनकर एकटा दोसर ग्रन्थ 'ध्यानग्रहोपदेश' नामसँ सेहो अछि। एहि ग्रन्थसभक किछु परिणामसभक विश्वगणितमे अभूतपूर्व स्थान अछि ।
आचार्य ब्रह्मगुप्तक जन्म राजस्थान राज्यक भीनमाल शहरमे ईस्वी सन् ५९०/५९८ मे भेल छल । एही कारण हुनका 'भिल्लमालाआचार्य' नामसँ सेहो उल्लेख कएल गेल अछि । ई शहर तत्कालीन गुजरात प्रदेशक राजधानी तथा हर्षवर्धन साम्राज्यक राजा व्याघ्रमुखक समकालीन मानल जाइत अछि।
शून्य (०)
[सम्पादन करी]शून्यक उपयोगक नियम ब्रह्मगुप्तक ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त (सातम शताब्दी) मे देखाइ देलक, जे शून्यक योग स्वयं शून्यक रूपमे कहैत अछि, आ निम्नलिखित तरीकासँ शून्य द्वारा गलत विभाजनक वर्णन करैत अछि:
कोनो धनात्मक वा ऋणात्मक संखिक शून्य सँ भाग देबय पर, ओ अंश अछि जकर विभाजक शून्य अछि। कोनो ऋणात्मक वा धनात्मक संखिक द्वारा शून्य केँ भागब या तँ शून्य अछि अथवा एकरा अंशक रूप मे व्यक्त कएल जाइत अछि जकर अंकक रूप मे शून्य आ संखिक रूप मे परिमित मात्रा होइत अछि। शून्य केँ शून्य सँ विभाजित कयनाइ शून्य अछि।
एहो सभ देखी
[सम्पादन करी]सन्दर्भ सामग्रीसभ
[सम्पादन करी]- ↑ Duniya, संस्कृत (२ जनवरी २०२३), "Brahmagupta- Great Indian Mathe..", Sanskritduniya, अन्तिम पहुँच २६ जनवरी २०२४।
- ↑ Kanaram siyol (११ जून २०२३), "ब्रह्मगुप्त का जीवन परिचय Brahmagupta Biography In Hindi", Hihindi.com, मूलसँ २६ जनवरी २०२४ मे सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ जनवरी २०२४।
बाह्य जडीसभ
[सम्पादन करी]- ब्रह्मगुप्त (अंग्रेजी में)
- ब्रह्मगुप्त का ब्राह्मस्फुटसिद्धान्त (संस्कृत पाठ, संस्कृत एवं हिन्दी में टीका)
- ब्राह्मस्फुटसिद्धान्त भाग-१
- ब्राह्मस्फुटसिद्धान्त भाग-२
- ब्राह्मस्फुटसिद्धान्त भाग-३
- ब्राह्मस्फुटसिद्धान्त भाग-४
- Br̄ahmasphutasiddh̄anta of Brahmagupta - Part 1 (NPTEL COURSE ON MATHEMATICS IN INDIA : FROM VEDIC PERIOD TO MODERN TIMES)
- बीजगणितज्ञ के रूप में ब्रह्मगुप्त (अंग्रेजी में)