भारतीय मौसम विज्ञान विभाग

मैथिली विकिपिडियासँ, एक मुक्त विश्वकोश
भारत मौसम विज्ञान विभाग
निकाय सङ्क्षेप
स्थापना१८७५
प्रकारभारत सरकारक मंत्रालय
सम्बन्धनभारत सरकार
मुख्यालयनई दिल्ली
वार्षिक बजेट3.52 बिलियन (युएस$५३.१४ मिलियन) (2011)[१]
एजेन्सी कार्यकारी
  • मृत्युंजय महापात्र [२], मौसम विज्ञान के महानिदेशक
Parent departmentपृथ्वी विज्ञान मंत्रालय
वेबसाइटmausam.imd.gov.in

भारत मौसम विज्ञान विभाग (India Meteorological Department (IMD)) (भा॰मौ॰वि॰वि॰वि॰) भारत सरकारक पृथ्वी विज्ञान मंत्रालयक [३] अन्तर्गत मौसम विज्ञान प्रक्षेपण, मौसम पूर्वानुमान आ भूकम्प विज्ञानक कार्यभार सम्भाल्ने सर्वप्रमुख एजेन्सी छी। मौसम विज्ञान विभागक मुख्यालय नई दिल्ली मे स्थित अछि। ई विभाग भारत सँ लऽ कऽ अंटार्कटिका धरि सैकड़ो प्रक्षेपण स्टेशन चलाबैत अछि। वर्तमानमे मौसम विभागक महानिदेशक मृत्युंजय महापात्र छथि।[२] मौसम विभागक स्थापना सर्वप्रथम १८४४ मे पुणेमे भेल छल आ १८७५ मे नाम बदलि कऽ मौसम सर्वेक्षण अनुसंधान राखल गेल।

इतिहास[सम्पादन करी]

१८६४ मे उष्णकटिबंधीय चक्रवातक कारण कोलकातामे भेल क्षति आ १८६६ आ १८७१ क अकालक बाद, मौसम संबंधी विश्लेषण आ संग्रह कार्य एक ढाँचाक अन्तर्गत आयोजित करबाक निर्णय कएल गेल। फलस्वरूप, १८७५ मे भारत मौसम विज्ञान विभागक स्थापना भेल। हेनरी फ्रांसिस ब्लैनफोर्ड विभागक पहिल मौसम विज्ञान संवाददाता नियुक्त कएल गेल। मई १८८९ मे, सर जोन इलियट तत्कालीन राजधानी कोलकाता मे वेधशालासभक पहिल महानिदेशक नियुक्त कएल गेल। मौसम विज्ञान विभागक मुख्यालय १९०५ मे शिमला, फेर १९२८ मे पुणे आ अन्ततः नयाँ दिल्लीमे स्थानांतरित कएल गेल।

विभागक उत्कर्ष कार्यक लेल भारत सरकार द्वारा जारी डाक टिकट

भारतीय मौसम विज्ञान विभाग आजादी के बाद २७ अप्रैल, १९४९ के विश्व मौसम विज्ञान सङ्गठन के सदस्य बनल। मृत्युंजय महापात्रा, भारतीय मौसम विज्ञानक तात्कालिक महानिदेशक, विश्व मौसम विज्ञान संगठनक तेसर उपाध्यक्ष चुनल गेल छथि।[४]

संगठन[सम्पादन करी]

मौसम विभागक नेतृत्व 'मौसम विज्ञानक महानिदेशक' करैत छथि। मृत्युंजय महापात्र विभागक तत्कालीन महानिदेशक छथि। भारत मौसम विज्ञान विभाग मे कुल ६ क्षेत्रीय मौसम विज्ञान केन्द्र अछि, जिनका उप महानिदेशक द्वारा प्रबंधित कएल जाइत अछि। ई चेन्नई, गुवाहाटी, कोलकाता, मुंबई, नागपुर, नई दिल्लीहैदराबाद मे स्थित अछि।

कार्य[सम्पादन करी]

आईएमडी अवलोकन, संचार, पूर्वानुमान आ मौसम सेवाक कें काज करय छै. भारतीय अन्तरिक्ष अनुसन्धान सङ्गठन के सहयोग स॑ आईएमडी भारतीय उपमहाद्वीप केरऽ मौसम निगरानी लेली आईआरएस श्रृंखला आरू भारतीय राष्ट्रीय उपग्रह प्रणाली (इनसैट) के उपयोग भी करै छै। आईएमडी कोनो विकासशील देश केरऽ पहलऽ मौसम ब्यूरो छेलै जे अपनऽ उपग्रह प्रणाली के विकास आरू रखरखाव करलकै।

आईएमडी विश्व मौसम सङ्गठन केरऽ विश्व मौसम निगरानी केरऽ उष्णकटिबंधीय चक्रवात कार्यक्रम केरऽ छह विश्वव्यापी क्षेत्रीय विशेष मौसम विज्ञान केंद्रऽ म॑ स॑ एक छै। ई भूमध्य रेखा के उत्तर में हिन्द महासागर में उष्णकटिबंधीय चक्रवात के बारे में पूर्वानुमान, नामकरण आरू चेतावनी के प्रसार के लेलऽ क्षेत्रीय नोडल एजेंसी छेकै।

एहो सभ देखी[सम्पादन करी]

सन्दर्भ सामग्रीसभ[सम्पादन करी]

  1. "Budget 2011: Over 35% Hike for Department of Space"। Outlook India। 28 फ़रवरी 2011। मूलसँ 14 अक्तूबर 2013 कऽ सङ्ग्रहित। अन्तिम पहुँच 2011-11-19 {{cite news}}: Check date values in: |date=|archive-date= (help)
  2. २.० २.१ "IMD DG Mrutyunjay Mohapatra elected 3rd VP of World Meteorological Organisation"Hindustan Times। 1 June 2023। अन्तिम पहुँच 13 November 2023
  3. "imd"Home। 13 November 2023। अन्तिम पहुँच 13 November 2023
  4. "WMO: भारत के साइक्लोन मैन महापात्र बने 'विश्व मौसम विज्ञान संगठन' के तीसरे उपाध्यक्ष, हासिल किए 113 वोट"Amar Ujala (हिन्दीमे)। 1 June 2023। अन्तिम पहुँच 13 November 2023

बाह्य जडीसभ[सम्पादन करी]