बैगा (जनजाति)

मैथिली विकिपिडियासँ, एक मुक्त विश्वकोश
बैगा
Baiga
बैगा महिलासभ परम्परागत पोशाकमे
कुल जनसङ्ख्या
५५२,४९५[१][२] (२०११)
कुल जनसङ्ख्या धर्मसहित
 भारत
मध्य प्रदेश४१४,५२६
छत्तीसगढ़८९,७४४
उत्तर प्रदेश४७,३९३
पश्चिम बंगाल१३,४२३
झारखण्ड३,५८३
बिहार५४४
ओडिशा३३८
महाराष्ट्र३३३

बैगा, भारतक मध्य प्रदेश, छत्तीसगढ़झारखण्ड प्रदेशसभमे पाओल जाएवला जनजाति छी। मध्य प्रदेशक मंडला डिंडोरीबालाघाट जिलामे बैगा लोक बहुत पैघ संख्यामे रहैत अछि। बिझवार, नरोतिया, भरोतिया, नाहर, राय भाना आ काढ़ भाना एकर किछु उपजाति अछि। सन् १९८१ क जनगणना अनुसार हिनकर संख्या २४८,९४९ छल।

जनसांख्यिकी[सम्पादन करी]

भारतमे बैगा जनजातिक वितरण[सम्पादन करी]

बैगा जनजातिक आधिकारिक रूप सँ आठ राज्यमे अनुसूचित जनजातिक रूपमे मान्यता देल गेल अछि:[३] मध्य प्रदेश (४१४,५२६), छत्तीसगढ़ (८९,७४४), उत्तर प्रदेश (३०,००६), पश्चिम बंगाल (१३,४२३), झारखंड (३,५८३), बिहार (५४४), ओडिशा (३३८), आ महाराष्ट्र (३३३)। उत्तर प्रदेशमे बैगाक जनसङ्ख्या ४७,३९३ अछि। जेमे सोनभद्र जिला केर बैग केँ अनुसूचित जनजातिक रूपमे मान्यता देल गेल अछि, जेकर संख्या ३०,००६ अछि, जखन कि उत्तर प्रदेश केर अन्य जिलामे एकरा अनुसूचित जाति केर श्रेणीमे रखल गेल अछि, जेकर जनसंख्या १७,३८७ अछि।

आजीविका[सम्पादन करी]

बैगा जमीन नहि जोतैत अछि, कारण कहैत अछि जे मायक छाती खरोंचब पाप होयत, आ ओ सभ कहियो अपन माय केँ बेर-बेर एकहि धरतीक पैच सँ भोजनक उत्पादन नहि कहि सकैत छल: ओ कमजोर भ' जाइत . बैगा जनजाति शिफ्टिंग खेती के अभ्यास करै छै, जेकरा ‘बेवर’ या ‘दहिया’ कहलऽ जाय छै।

भारतमे, बैगा जनजातिक महिलासभ अपन टैटू कलाक लेल जानल जाएत अछि।

बैगा मे लाइव-इन रिश्ता आम बात अछि। यदि विवाह जरूर होयत छै त पुरुष महिला के परिवार के कोनो कामकाजी सदस्य के नुकसान के भरपाई करैत छैथ। एहि उल्टा दहेज मे या त विवाह उत्सव के बिल फुट करब शामिल अछि या फेर महिला के परिवार के महुआ दारू चढ़ाबय के काज अछि. जँ तलाक भ’ गेल त’ नव पति केँ दहेजक रकम पुरनका केँ मुआवजा देबय पड़तनि। यदि तलाकशुदा दंपति के बच्चा छै त पत्नी के पहिल अधिकार छै, ओकर बाद पति के। यदि दूनू मे सं कोनों बच्चा कें पालन-पोषण नहि करय चाहय छै त समुदाय १५ साल कें उम्र तइक बच्चा कें अभिभावक आवंटित करतय. छत्तीसगढ़ मे बैगा कें घटैत जनसंख्या आ साक्षरता कें कम स्तर कें कारण सरकार कें द्वारा विशेष रूप सं कमजोर आदिवासी समूह(पीवीटीजी) कें रूप मे वर्गीकृत कैल गेल छै. भारत सरकार ७५ पीवीटीजी कें अधिसूचित करलक छै जे १८ राज्य आ एकटा यूटी मे रहय छै जे पांच मानदंडक कें आधार पर वर्गीकृत छै आ छत्तीसगढ़ बैगा मे भूजमरिया, कमर, पहाड़ी कोरवा आ बिरहोर कें साथ-साथ अइ समूह मे शामिल छै. ई जनजाति के महिला सिनी क॑ गर्भनिरोधक के इस्तेमाल के अधिकार जैसनऽ प्रजनन अधिकार नै देलऽ गेलऽ छेलै लेकिन २०१८ म॑ जनहित मुकदमा प॑ छत्तीसगढ़ हाईकोर्ट न॑ हुनका गर्भनिरोधक के पहुँच के अनुमति देलकै। बैगा परिवार नियोजन पर बेसी केंद्रित पाओल गेल।

भाषा[सम्पादन करी]

मानल जाइत अछि जे बैगा लोकनिक पूर्वज आस्ट्रियाई भाषा बजैत छलाह, तथापि आब एकर कोनो निशान नहि बचल अछि। किछु बैगा (विशेषतः मंडला जिलाक) लोकनि पहिने "बैगानी" केँ अपन मातृभाषाक रूप मे उल्लेख केने छथि: बैगनी क॑ अब॑ गोंडी स॑ प्रभावित छत्तीसगढ़ी केरऽ एक किस्म के रूप म॑ पहचानलऽ जाय छै। अधिकांश बैगा हिन्दी बजैत छथि, आ किछु स्थानीय भाषा जेना गोंडी आ मराठी सेहो जनैत छथि, ई ओहि क्षेत्रक आधार पर जनैत छथि जतय ओ रहैत छथि।

हिंदी भाषा में लखन लाल नामक बैगा जन का साक्षात्कार

व्यंजन[सम्पादन करी]

कोडो बाजरा, बैगा के एक प्राथमिक भोजन छथि. बैगा भोजन में मुख्य रूप स॑ मोटऽ अनाज, जेना कि कोडो बाजरा आरू कुटकी, होय छै आरू एकरा म॑ बहुत कम आटा शामिल होय छै। बैगा केरऽ एगो आरू मुख्य भोजन पेजा छै, जे पीसल मक्का स॑ या उबलतें चाउर स॑ बचलऽ पानी स॑ बनलऽ जाय सकै छै। ओ सब एहि आहारक पूरक जंगलक भोजन करैत छथि, जाहि मे बहुत रास फल आ सब्जी शामिल अछि। ई शिकार करै छै, मुख्य रूप स॑ माछ आरू छोटऽ स्तनधारी।

एहो सभ देखी[सम्पादन करी]

सन्दर्भ सामग्रीसभ[सम्पादन करी]

  1. "Statistical profile of scheduled tribes in India २०१३" (PDF)tribal.nic.in। Minister of tribal affairs: statistics division, Govt of India।
  2. "A-११ Individual Scheduled Tribe Primary Census Abstract Data and its Appendix"www.censusindia.gov.in। Office of the Registrar General & Census Commissioner, India। अन्तिम पहुँच २०१७-११-१८
  3. "बैगा विशेष पिछड़ी जनजाति का आधारभूत सर्वेक्षण प्रतिवेदन" (PDF)। अन्तिम पहुँच 6 November 2023

बाह्य जडीसभ[सम्पादन करी]