मल्ल वंश (नेपाल)

मैथिली विकिपिडियासँ, एक मुक्त विश्वकोश

मल्ल वंश
देशनेपाल संभाग
कान्तिपुर राज्य
ललितपुर राज्य
भक्तपुर के राज्य
शैलीमहाराजधिराज
स्थापना१२०१
स्थापनाकर्ताअरि मल्ल
अन्त्य१७६९

मल्ल वंश सन् १२०१ सँ सन् १७७९ धरि नेपालकाठमाडौँ उपत्यकाक शासक वंश छल। एहि वंशक संस्थापक अरिदेव मल्ल छल। मल्ल लोकनिकेँ लिच्छवी वंशक निरन्तरता आ वंशजक रूपमे सेहो देखल जाइत छल मुदा बादक मल्ल शासकसभ कियोकेँ रघुवंशी वंशक मानल जाइत छल। एहि सँ किछ आओर पाछा शासन केनिहार मल्ल राजा लोकनि सेहो अपन वंशक एकटा खण्डक पता मिथिलाक नान्यदेवसँ लगौलनि जे मिथिला क्षेत्रमे कर्नाट वंशक संस्थापक छल।[१] 'मल्ल' शब्दक अर्थ संस्कृतमे पहलवान होइत अछि। काठमाडौँ उपत्यकामे 'मल्ल' शब्दक पहिल प्रयोग सन् १२०१ सँ प्रारम्भ होइत अछि।

मल्ल काल एकटा स्वर्णिम काल छल जे ६०० वर्षधरि पसरल छल एकर मुख्य कारण ओ लोकनि नेपाल मण्डल केर नेवार सभ्यताक प्रस्फुटित आ सुरक्षित केनए छल जे हिमालयक तलहटीमे सबसँ परिष्कृत शहरी सभ्यतामे सँ एक आ भारत-तिब्बत व्यापार मार्गमे मुख्य गन्तव्य केन्द्रक रूपमे विकसित भेल छल।[२]जखन कि आम लोकसभक भाषा नेवारी छल आ साहित्यिक आ दरबारी भाषा मैथिली छल।[३]

उत्पत्ति[सम्पादन करी]

मल्ल राजा लोकनि मिथिलाक कर्नाट वंशसँ वंशजक दावा करैत छल आ प्रायः अपनाकेँ कर्नाटवंशी, रघुवंशी, या सूर्यवंशीक रूपमे शैलीबद्ध करैत छल। मूलतः स्वयं मैथिल हेबाक कारणे मल्ल लोकनि मैथिली भाषा (मिथिला क्षेत्रक भाषा जाहिमे नेपालक किछु भाग आ भारतक बिहार) जकरा मल्ल दरबारमे संस्कृतक बराबर दर्जा देल गेल छल।[४] मल्ल शासन कालमे मैथिल ब्राह्मणकान्यकुब्ज ब्राह्मण पुरोहितकेँ आमन्त्रित कऽ तखन समयमे कान्तिपुरमे बसाओल गेल छल। तहिना मिथिलाक दर्जनसँ बेसी क्षत्रिय वर्गक कुलीन आ शासक कुल सेहो कुलीन वर्गक रूपमे वा मुस्लिम आक्रमणसँ भागल मल्ल टोलीक हिस्साक रूपमे आबि गेल छल। एहि बेर-बेर पलायनमे सबसँ उल्लेखनीय प्रवास छल जे सन् १३२४ मे राजा हरिसिंहदेव केर शासन कालमे गयासुद्दीन तुगलकद्वारा मिथिला राज्य पर आक्रमणक बाद भेल छल, जाहि सँ सन् १३२४ मे मिथिलासँ नेपालधरि पैघ पैमाना पर पलायन भेल छल। एहि समयमे जे पुरोहित वर्ग आयल छल ओ घाटीक वर्तमान राजोपाध्यायमैथिल ब्राह्मणक पूर्वज छी, जखन कि आप्रवासी योद्धा आ कुलीन वर्ग आजुक क्षत्रिय श्रेष्ठ नेवार छी। अन्य समूह सेहो नेवार समाजमे प्रवास केलक आ अन्ततः आत्मसात भऽ गेल, जाहिमे किछु वर्तमान खड्गी (शाही), धोबी, कपाली (जोगी), हलवाई (राजकर्णिकार) आ ललितपुरताम्राकार, पोडिया (चमहार) आ कुलु (दुसाध) छी।[५] ई लोकनि अन्ततः अन्तर्जात जाति इकाई बनि गेल जकर पहिचान सोलहम् शताब्दीसँ नेवारक रूपमे होमय लागल।[६]

मल्ला सेना कऽ रीढ़, खास करि कऽ जय प्रकाश मल्लक अधीन, उत्तरी बिहार आओर तराई कऽ किछु भाग तिरहुतिया सैनिकसँ बनल छल, जखन कि सैन्य नेता आ मुखिया तत्कालीन क्षत्रिय परिवारसभसँ भर्ती कएल गेल छल, जे ओकर कुल उपाधिसँ चिह्नित छल जेना प्रधान, प्रधानङ्गा, अमात्य, रावत आदि।[७][८]

इतिहास[सम्पादन करी]

शुरुआती मल्ल काल[सम्पादन करी]

बारहम् शताब्दीक प्रारम्भसँ नेपालक मुख्य प्रख्यात लोक मल्लसभकेँ (संस्कृत भाषामे 'पहलमान')[९] मानल जाए लागल छल जे बहुत ताकत आ शक्तियोग्य व्यक्ति कऽ रूपमे सङ्केत होइत छल। अरि मल्ल (शासन: सन् १२००-१२१६) प्रथम राजा छल जे अप्पन नामक पाछा 'मल्ल' शब्द प्रयोग केलक[१०] आ एहि नाम लेबाक प्रथा नेपालमे शासक लोकनि अठारहम शताब्दीधरि नियमित रूपसँ पालन करैत रहल। एकटा आओर किम्वदन्ती कहैत अछि जे अरि मल्लकेँ कुश्तीक शौक छल जहि कारण ओ अप्पन नाममे मल्ल जोड़ि लेलक। मुदा एहि पर बहस होइत आएल अछि जकर कारण मल्ल राजवंशसँ पूर्वक ऐतिहासिक अभिलेखमे सेहो मल्ल शब्द बेसी काल अबैत अछि।[९]

एकटा आओर सम्भावना अछि जे अरिदेव अपना आपकेँ मल्ल उपाधि एहि लेल अपनाए लेलक जे ओहि समय भारतमे ई उपाधि लोकप्रिय छल। ई बेसी आश्वस्त करयवला बुझाइत अछि कारण अरिदेव वामदेवद्वारा शुरू कएल गेल वंशक पूर्वज छल, आ हुनकर पूर्ववर्तीमे सँ कोनो व्यक्ति अप्पन नाममे मल्लक प्रयोग नहि केनए छल। जँ एहन अछि तँ ई मल्ल वंशकेँ मल्ल समुदायसँ भिन्न बनाए दैत अछि जे भारतमे उत्पन्न भेल छल।[११]

दीर्घकालीन रूपसँ काठमाडौँ उपत्यकासँ फलल फूलल मल्ल काल नेपालक राजनीतिक, सांस्कृतिक, आ आर्थिक केन्द्रक रूपमे निरन्तर महत्व केर गवाह बनल। अन्य क्षेत्रसभ सेहो अप्पन दम पर महत्वपूर्ण केन्द्रक रूपमे उभरऽ लागल, जे तेजीसँ काठमाडौँ उपत्यकासँ जुड़ल छल।[१२]

पूर्व मल्ल राजा लोकनिक समय ठोस नहि रहि सकल आ ओ उथल-पुथल केर काल छल। बारहम् शताब्दीमे मुस्लिम तुर्कद्वारा भारतक दिल्लीमे एक शक्तिशाली राज्यक स्थापना केलक आ तेरहम् शताब्दीमे तुर्क अफगान खालजीससभ[१३] उत्तरी भारत कऽ अधिकांश भाग उपर अप्पन नियन्त्रण केर विस्तार केनए छल। एहि प्रक्रियामे भारतक सभ क्षेत्रीय राज्यमे पैघ फेरबदल आ बड्ड बेसी लड़ाई भेल आ अन्ततः ओ क्षेत्रसभ दिल्लीक नियन्त्रणमे आबि गेल। एहि प्रक्रियाक परिणामस्वरूप नेपालक पड़ोसी आ नेपालमे सेहो सैन्यीकरण बढ़ल छल। जेना पश्चिम नेपालक जुमला उपत्यकामे दुल्लूक आसपास राजनीतिक आ सैन्य शक्ति केन्द्र बनल जे एकटा भिन्ने मल्ल राजवंश छल (जकर काठमाडौँमे रहल मल्लसभ सम्बन्धी नहि छल) जे चौदहम शताब्दी धरि राज केनए छल। ई खास राजा लोकनि पश्चिमी तिब्बतक किछु भागमे विस्तार केलक आ सन् १२७५ सँ १३३५ कऽ बीच काठमाडौँ उपत्यकामे छापामारी अभियान पठौने छल। सन् १३१२ मे खस राजा रिपु मल्ल लुम्बिनी गेल छल जतय ओ अशोक स्तम्भ पर अपन शिलालेख उकेरवेने छल। तकर बाद ओ मच्छिन्द्रनाथ, पशुपतिनाथ, आ स्वयम्भूनाथमे सार्वजनिक रूपसँ पूजा करबाक लेल काठमाडौँ उपत्यकामे प्रवेश केनए छल। ई सब कृत्य नेपालमे हुनक अधिपत्यक सार्वजनिक घोषणा छल आ उपत्यका भीतर अस्थायी राजशक्ति केर टुटबाक सङ्केत छल।[१४]

पहिल मल्ल शासक के कतेको आपदा के सामना करय पड़लनि। 1255 मे काठमांडू के एक तिहाई आबादी (राजा अभय मल्ल सहित 30,000 लोक) के मृत्यु भ गेल छल जखन घाटी में भूकंप आयल छल जाहि में शहर के ठीक नीचा epicentre छल।[१५] 1345-46 में बंगाल के सुल्तान शमसुद्दीन इलियास शाह द्वारा एक विनाशकारी मुस्लिम आक्रमण,[१६] जयराज देव (आर. 1347-1361) के शासनकाल में, अपने मद्देनजर लूटपाट के हिन्दू और बौद्ध तीर्थ छोड़ दिया। आक्रमण, तथापि, स्थायी सांस्कृतिक प्रभाव नहीं छोड़ा। में भारत, क्षति बेसी व्यापक छल आ बहुतो हिन्दू के नेपाल के पहाड़ी आ पहाड़ में भगा देल गेल, जतय ओ सब छोट-छोट राजबंशी रियासत के स्थापना केलक।[१७] वास्तव मे घाटी प्रॉपर मे मौजूदा कोनो भवन एहि छापामारी स पहिने क नहि अछि।कहल जाइत अछि जे ओ मनगृह आ कैलाशकुट क लिच्छवी महल कए नष्ट क देलथि। काठमांडू घाटी के चंगु नारायण मंदिर के छोड़ि सब मंदिर के सेहो क्षतिग्रस्त क देलखिन, जेकर पता काठमांडू स किछु पहाड़ी दूर पड़ला के कारण ओ पता नै लगा सकलाह।3 दिन के लूटपाट आ जराबय के बाद वापस आबि गेलाह।[१८]

एकरऽ अलावा पहिने के मल्ल वर्ष (१२२०-१४८२) बहुत हद तक स्थिर छेलै । 1260 मे जयहिमदेव मल्लक शासनकाल मे अस्सी कारीगर केँ तिब्बत पठाओल गेल छल | हुनका सब में अरानिको (1245-1306) सेहो छलाह जे बाद में मंगोल नेता कुबलाई खान के युआन राजवंश के दरबार में उच्च पदस्थ अधिकारी बनय लेल उठलाह.<ref>जिंग</ ref> अरनिको एहि प्रारंभिक मल्ला युगक एकमात्र व्यक्ति छथि जिनकर जीवनी हमरा लोकनि केँ किछु विस्तार सँ ज्ञात अछि, चीनी ऐतिहासिक अभिलेखक बदौलत.[१८]

जयस्थिती मल्ल के चित्र (आर. १३८२-१३९५)

ई काल जयस्थिती मल्ल (r. 1382–1395) केरऽ तेसरऽ मल्ल राजवंश के तहत उच्च बिन्दु पर पहुँची गेलै, जे घाटी क॑ एकीकृत करी क॑ एकरऽ कानून क॑ संहिताबद्ध करी देलकै, जेकरा म॑ जाति व्यवस्था भी शामिल छेलै ।[१९] प्रारम्भिक मल्ल काल, निरन्तर व्यापारक समय आ नेपाली सिक्काक पुनर्प्रवर्तन मे छोट शहरक निरंतर वृद्धि देखल गेल जे काठमांडू, पाटन, आ भडगांव। पाटन आरू भडगांव के शाही ढोंग करै वाला अपनऽ मुख्य प्रतिद्वंदी, पूर्व में बनेपा के स्वामी के साथ संघर्ष करै छेलै, अपनऽ शहर के आबादी के अपनऽ सत्ता के आधार के रूप में भरोसा करी क॑ । भडगांव के नागरिक देवलादेवी के वैध, स्वतंत्र रानी के रूप में देखैत छल | 1354 मे हुनक पोतीक सगाई जयस्थिती मल्ल सँ, जे अस्पष्ट मुदा प्रतीत होइत उच्च जन्मक पुरुष छलाह, अंततः एहि भूमिक पुनर्मिलन आ शहर सभक बीच कलह कम भेल।[२०][१८]

१३७० तक जयस्थिती मल्ल पाटन पर नियंत्रण केलक, आ १३७४ मे ओकर सेना बनेपा आ फार्पिंग मे रहल सेना के पराजित केलक । एकर बाद ओ १३८२ सँ १३९५ धरि देश पर पूर्ण नियंत्रण सम्हारलनि, भडगांव मे रानीक पति आ पाटन मे पूर्ण शाही उपाधि सँ शासन केलनि । हुनकऽ अधिकार निरपेक्ष नै छेलै, कैन्हेंकि बनेपा केरऽ स्वामी चीनी मिंग सम्राट केरऽ राजदूत के रूप में खुद क॑ पारित करै में सक्षम छेलै जे ई दौरान नेपाल के यात्रा करै छेलै । तइयो जयस्थिती मल्ल अपन एकमात्र शासन मे सम्पूर्ण घाटी आ ओकर आसपास के एकजुट केलनि, जे उपलब्धि नेपाली लोकनि, विशेष रूप सँ नेवार लोकनि केँ एखनो गर्व सँ मोन पड़ैत अछि | नेपाल मे प्राचीन धार्मिक पाठ्यपुस्तक के धर्म पर आधारित कानून के प्रथम व्यापक संहिताकरण जयस्थिती मल्ल के श्रेय देल गेल अछि | परंपरा केरऽ ई पौराणिक संकलन उन्नीसवीं आरू बीसम शताब्दी के दौरान कानूनी सुधार के स्रोत के रूप में देखलऽ गेलऽ छेलै ।[१६]

जयस्थिती मल्ल के मृत्यु के बाद हुनक पुत्र राज्य के विभाजन क कॉलेजियल रूप स शासन केलनि, जाबत तक अयस्तिति मल्ल, अंतिम जीवित पुत्र, 1408 स 1428 तक अपनहि शासन केलनि।हुनकर पुत्र, [ [यक्ष मल्ल]] (शासन लगभग १४२८-८२), एकजुट नेपाल के शासक के रूप में मल्ल के उच्च बिन्दु के प्रतिनिधित्व करैत छल | हुनक शासन काल मे दक्षिण दिसक मैदान पर सैन्य छापा मारल गेल जे नेपाली इतिहास मे बहुत दुर्लभ घटना छल । यक्ष मल्ल 1455 मे मूल चोक बनौलनि, जे भडगांवक सबसँ पुरान महल खंड बनल अछि | जमीनी कुलीन वर्ग आ अग्रणी नगर परिवार (प्रधान) के बीच संघर्ष, विशेष रूप स पाटन में तीव्र, हुनकर शासनकाल में नियंत्रित छल | बाहरी क्षेत्र जेना बनेपाफार्पिंग अर्ध-स्वतंत्र छल मुदा राजाक नेतृत्व केँ स्वीकार करैत छल | नेवारी आधिकारिक दस्तावेज में पसंद के भाषा के रूप में अधिक बार दिखाई देता | राजपरिवार शिव के पत्नी के प्रकटीकरण मानेश्वरी (जेकरा तालेजू के नाम से भी जाना जाता है, को अपने व्यक्तिगत देवता के रूप में स्वीकार करना शुरू किया |[२१]

१४८२ मे जयस्थिती मल्लक पोता यक्ष मल्लक मृत्युक बाद काठमांडू उपत्यका हुनक पुत्रक बीच भक्तपुर (खोवपा), काठमांडू (येन) आ [[ललितपुर] तीन राज्य मे बँटल गेल , नेपाल|ललितपुर]](येला:)। बाकी जेकरा हम सब आइ नेपाल कहैत छी, ओहि मे लगभग 50 स्वतंत्र राज्यक खंडित पैचवर्क छल, जे पश्चिम मे पाल्पाजुमला सँ ल' क' अर्धस्वतंत्र राज्य धरि पसरल छल बनेपा आ फार्पिंग, अधिकांश अपन सिक्का टकसाल करैत छथि आ ठाढ़ सेना के रखरखाव करैत छथि | एहि बादक युगक सबसँ उल्लेखनीय मल्ल राजा छलाह : कान्तिपुरक प्रताप मल्ल, ललितपुरक सिद्धि नरसिंह मल्ल, आ भक्तपुरक भूपतिन्द्र मल्ल[१८]

तीन राज्यों का काल[सम्पादन करी]

राजा बुपाडिनला मल्ला (आर. ௧௬௯௬–௧௭௨२) के चित्र
काठमांडू के भास्कर मल्ल (राज. १७००–१७१४) मुगल फैशन में सज-धज के
  1. Brinkhaus, होर्स्ट (1991)। "स्थानीय इतिहासकार द्वारा परिलक्षित नेपाली मल्ल राजवंश के वंश"अमेरिकन ओरिएंटल सोसाइटी के जर्नल111 (1): 118–122। doi:10.2307 /603754JSTOR 603754 {{cite journal}}: Check |doi= value (help)
  2. Gellner, David N.। .cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=5461620 "भाषा, जाति, धर्म एवं क्षेत्र: नेवार पहचान प्राचीन एवं आधुनिक"समाजशास्त्र के यूरोपीय जर्नल। अन्तिम पहुँच 2 मई 2011 {{cite news}}: Check |url= value (help); Unknown parameter |वर्ष= ignored (help)[permanent dead link]
  3. यादव, रामावतार (2011)। AONE&sw=w&userGroupName=anon%7E34d7228b&aty=ओपन-वेब-प्रविष्टि "नेपालमंडल मे मध्यकालीन मैथिली मंचकला: the Bhaktapur school"नेपाली अध्ययन में योगदान {{cite journal}}: Check |url= value (help)
  4. अय्यप्पप्पनिक्कर; अकादमी, साहित्य (January 1999). मध्यकालीन भारतीय साहित्य: एक संकलन, खंड 3. आइएसबिएन 9788126007882. https://books.google.com/books?id=9sljAAAAAMAAJ&q=मल्ला+वंश+मैथिली. अन्तिम पहुँच तिथि: १९ फरवरी २०१७. [permanent dead link]
  5. Fisher 1978, p. 487.
  6. गेलनर; प्फाफ-जार्नेक्का; व्हेलप्टन (6 दिसम्बर 2012). हिन्दू राज्य में राष्ट्रवाद एवं जातीयता: की राजनीति एवं संस्कृति .... आइएसबिएन 9781136649561. https://books.google.com/books?id=n4FQMEiZcrIC&q=मल्ला+वंश+मैथिली&pg=PA243. अन्तिम पहुँच तिथि: १९ फरवरी २०१७. 
  7. सिंह (2010). नेपाल के अनमेकिंग. आइएसबिएन 9781935501282. https://books.google.com/books?id=Iyp0NO3RmV4C&q=तिरहुती+सैनिक&pg=PA29. अन्तिम पहुँच तिथि: १९ फरवरी २०१७. 
  8. गेलनर, D (2012). cAKHTy-AvUQ6AF6BAgNEAI # वि =एकपृष्ठ&q=मल्ला%20तिरहुतिया%20सेना&f=झूठा हिन्दू राज्य मे राष्ट्रवाद एवं जातीयता: समकालीन नेपाल की राजनीति एवं संस्कृति. Routledge. प॰ 249. आइएसबिएन 9781136649561. https://books.google.co.uk/books?id=n4FQMEiZcrIC&pg=PA249&dq=मल्ला+तिरहुतिया+सेना&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwj9z9qGnMuCAxWZ cAKHTy-AvUQ6AF6BAgNEAI # वि =एकपृष्ठ&q=मल्ला%20तिरहुतिया%20सेना&f=झूठा. 
  9. ९.० ९.१ श्रेष्ठ, डी.बी.; सिंह, सी.बी. (1972). प्राचीन एवं मध्यकालीन नेपाल का इतिहास. कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय. https://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/rarebooks/downloads/History_Ancient_Medieval_Nepal.pdf. 
  10. Kessler, P. एल en। {{cite web}}: Missing or empty |title= (help); Missing or empty |url= (help)
  11. आकृति:पुस्तक का उद्धरण
  12. सवाद । इतिहास, द मल्ला किंग्स।
  13. दासगुप्त, बिप्लब. यूरोपीय व्यापार एवं औपनिवेशिक विजय, खंड 1. गान प्रेस. प॰ 121. आइएसबिएन 9781843310280. https://books.google.com/books?id=Y7fUHMEDAyEC&q=afghan+khiljis&pg=PA51. अन्तिम पहुँच तिथि: 11 अक्टूबर 2018. 
  14. सन्दर्भ त्रुटि: अमान्य <ref> टैग; सवाद। इतिहास, मल्ल राजा। नामक संदर्भ की जानकारी नहीं है
  15. नेवार।
  16. १६.० १६.१ सन्दर्भ त्रुटि: अमान्य <ref> टैग; सवाद। इतिहास, द मल्ल किंग्स। नामक संदर्भ की जानकारी नहीं है
  17. बिन्दलोस एट अल. पृष्ठ34.
  18. १८.० १८.१ १८.२ १८.३ { {Cite web |last=Hays |first=जेफ्री |title=नेपाल केरऽ प्रारंभिक राजवंश: लिचाविस आरू मल्ला राजा | तथ्य आरू विवरण |url=https://factsanddetails.com/south-asia/Nepal/History_Nepal/ entry-7806.html |access-date=2023-01-19 |वेबसाइट=तथ्य-विवरण.कॉम |भाषा=हि}}
  19. सन्दर्भ त्रुटि: अमान्य <ref> टैग; Bindloss et al . नेपाल. पृष्ठ ३४. नामक संदर्भ की जानकारी नहीं है
  20. सन्दर्भ त्रुटि: अमान्य <ref> टैग; सवाद। इतिहास, द मल्ला किंग्स। नामक संदर्भ की जानकारी नहीं है
  21. सन्दर्भ त्रुटि: अमान्य <ref> टैग; सवाद। इतिहास , द मल्ला किंग्स। नामक संदर्भ की जानकारी नहीं है