खजुराहो

मैथिली विकिपिडियासँ, एक मुक्त विश्वकोश
खजुराहो
नगर
दुलादेव मन्दिर
नक्शा
निर्देशाङ्क: २४°५१′००″उ॰ ७९°५५′३०″पू॰ / २४.८५०००°N ७९.९२५००°E / 24.85000; 79.92500निर्देशाङ्क: २४°५१′००″उ॰ ७९°५५′३०″पू॰ / २४.८५०००°N ७९.९२५००°E / 24.85000; 79.92500
देश भारत
संस्थापकचंदेल
उन्नतांश
२८३ मिटर (९२८ फिट)
जनसङ्ख्या
 (२०११)
 • कुल२४४८१
 • घनत्व५८९६/वर्ग किमी (१५२७०/वर्ग माइल)
समय क्षेत्रयुटिसी+५:३० (IST)
पिनकोड
४७१६०६
टेलीफोन कोड (STD)०७६८६
आइएसओ ३१६६ सङ्केत+९१
वेबसाइटchhatarpur.nic.in/en/tourist-place/khajuraho/

खजुराहो (पहिने खजुरपुरा) भारतक मध्य प्रदेश राज्यमे अवस्थित एक प्रमुख शहर छी, जे प्राचीन आ मध्यकालीन मन्दिरक लेल विश्व प्रसिद्ध अछि। ई मध्य प्रदेशक छतरपुर जिलामे अवस्थित अछि। खजुराहो प्राचीन कालमे ‘खजुरपुरा’ (खजुरी) आ ‘खजुरवाहिका’ कें नामसँ सेहो जानल जाइत छल | एतय प्राचीन हिन्दू आ जैन मन्दिरसभ बड्ड पैघ संख्यामे अछि, विश्व प्रसिद्ध खजुराहो मन्दिर यूनेस्को संरक्षित स्थलक सूचीमें शामिल अछि[१]। मन्दिर शहर खजुराहो घुमावदार पाथर सँ बनल मन्दिरक लेल समूचा दुनिया भरिमें प्रसिद्ध अछि। खजुराहो अपन अलंकृत मन्दिरसभक लेल जानल जाइत अछि, जे भारतक किछ प्रसिद्ध मध्यकालीन स्मारक छी। भारतक बाध दुनिया भरिक आगन्तूक लोकनि पर्यटक प्रेमक बेजोड़ सुन्दरताक ई प्रतीक देखबाक लेल आबैत अछि। मध्यकालीन कालमे एहि शहरक पत्त्थर पर हिन्दू कला आ संस्कृति कारीगर द्वारा गढ़ल गेल छल | एहि मन्दिरसभमे विभिन्न कामकृदाक सुन्दर गढ़ल गेल अछि | खजुराहोक मन्दिर एकटा सभ्य संदर्भ, एकटा जीवित सांस्कृतिक सम्पति, आ मस्तिष्क सँ फटैत हजार आवाज, खजुराहो स्मारक समूह समय आ स्थानक एकटा अन्तिम बिन्दु जँका अछि, एकटा सामाजिक संरचना जे मानवीय भावना आ सम्वेदनाक एकजुट करैत अछि। इ माटिसँ बनय वाला कैनवास छैक, जे लकड़ी केर ब्लक पर पसरलऽ अछि जाहिमे जीवनक शुद्धतम रूपमें चित्रित करि कें मनाबक काज कएल गेल अछि।

लक्ष्मण मन्दिर, खजुराहोक एक दृश्य

इतिहास[सम्पादन करी]

खजुराहो के इतिहास लगभग एक हजार वर्ष पहिने के अछि |(९५० स १०५० ई. के बीच बनल) खजुराहो के अपन क्षेत्र में सबस पुरान ज्ञात शक्ति वत्स छल | एहि क्षेत्र मे हुनका लोकनिक उत्तराधिकारी मे सुंगा, कुशान, पद्मावतीक नागा, वाकटक वंश, गुप्त, पुष्यभूत, मौर्य, प्रतिहार, बुंदेला वंश आ चंदेल वंश शामिल छलाह | खास करी क॑ गुप्त काल म॑ ही ई क्षेत्र म॑ वास्तुकला आरू कला केरऽ फल-फूलना शुरू होय गेलै, हालांकि एकरऽ उत्तराधिकारी न॑ कलात्मक परंपरा क॑ जारी रखलकै।ई शहर चंदेला क्षत्रिय साम्राज्य केरऽ पहिलऽ राजधानी छेलै। चंदेला वंश आ खजुराहो के संस्थापक चंद्रवर्मन चंदेला छलाह | चन्द्रवर्मन एक [धंगर] राजा छलाह जे मध्यकालीन काल मे बुंदेलखण्ड पर शासन केने छलाह | ओ लोकनि अपना केँ चन्द्रवंशी(यदुवंशी) बुझैत छलाह | चण्डेला राजा लोकनि मध्य भारत मे दसम सँ बारहम शताब्दी धरि शासन केने छलाह | खजुराहो के मंदिर के निर्माण ई चंदेला राजा सब द्वारा ९५० ई. स १०५० ई. के बीच भेल छल मंदिर के निर्माण के बाद चंदेला सब अपन राजधानी महोबा में स्थानांतरित क देलक। मुदा एकर बादो खजुराहोक महत्व बनल रहल।

मध्यकालीन काल के विश्व प्रसिद्ध दरबारी कवि चांदबरदाई पृथ्वीराज रासो के महोबा खंड में चंदेल क्षत्रिय के उत्पत्ति के वर्णन केने छैथ | ओ लिखने छथि जे काशीक सेनापतिक बेटी हेमवती काँवर असाधारण सौन्दर्यक मालकिन छलीह। एक दिन गर्मीक राति मे कमल फूल सँ भरल पोखरि मे नहा रहल छलीह। हुनकर सौन्दर्य देखि भगवान् चन्द्र हुनका पर मोहित भ गेलाह। मानव रूप धारण कए पृथ्वी पर आबि हेमवतीक अपहरण कए लेलक। दुर्भाग्यवश हेमवती विधवा छलीह। ओ एकटा बच्चाक माय छलीह। ओ चन्द्रदेव पर अपन जान बर्बाद करबाक आ चरित्र हत्याक आरोप लगौलनि।

अपन गलती पर पश्चाताप करबाक लेल चन्द्र देव हेमवती सँ वचन देलनि जे ओ एकटा वीर बेटाक माय बनब। चन्द्रदेव कहलखिन जे बेटा के खजुरपुरा ल जाउ। ओ सभ कहलक जे ओ पैघ राजा बनि जेताह। राजा बनला पर ओ कतेको मंदिर बनौताह जे चारू कात गाछी आ पोखरि स घेरल रहत। चन्द्रदेव हेमवती के कहलखिन जे राजा बनला के बाद अहाँक बेटा एकटा विशाल यज्ञ के आयोजन करत, जे अहाँक सब पाप के धो देत। चन्द्रदेव के निर्देश के पालन करैत हेमवती बेटा के जन्म देबय लेल घर छोड़ि एकटा छोट गाम में एकटा बेटा के जन्म देलखिन |

हेमवतीक पुत्र चन्द्रवर्मन पिता जकाँ तेजस्वी, वीर आ शक्तिशाली छलाह | सोलह बर्खक उमेरमे ओ बिना अस्त्रक सिंह वा बाघकेँ मारि सकैत छल। पुत्रक असाधारण बहादुरी देखि हेमवती चन्द्रदेवक पूजा केलनि जे दार्शनिकक पाथर चन्द्रवर्मन केँ उपहार मे देलनि आ हुनका खजुराहोक राजा बना देलनि | दार्शनिकक पाथरसँ लोहाकेँ सोनामे परिणत कएल जा सकैत छल।

चन्द्रवर्मन लगातार अनेक युद्ध मे पैघ विजय प्राप्त केलनि। कलिंजारक विशाल किला बनौलनि। माँ के कहला पर चंद्रवर्मन खजुराहो में पोखरि आ बगीचा स आच्छादित ८५ टा अद्वितीय मंदिर के निर्माण केलनि आ यज्ञ के आयोजन केलनि जाहि स हेमवती के पाप स मुक्त भ गेल। चन्द्रवर्मन आ हुनक उत्तराधिकारी खजुराहो मे बहुत रास मंदिर बनौलनि।

जनसांख्यिकीय[सम्पादन करी]

सन् २०११ के अनुसार भारतीय जनगणना के अनुसार खजुराहो के जनसंख्या २४,४८१ अछि। एहि मे पुरुष ५२% आ महिला ४८% अछि। खजुराहो केरऽ औसत साक्षरता दर ५३% छै, जे राष्ट्रीय औसत ७४.०४% स॑ कम छै: पुरुष साक्षरता ६२%, आरू महिला साक्षरता ४३% छै। खजुराहो मे १९% आबादी छह साल सं कम उम्र के अछि.

मौसम[सम्पादन करी]

खजुराहो (1981–2010, चरम सीमा 1970–2010)-कऽ लेल मौसम जानकारी
महिना जन फर मार्च अप्रैल मई जुन जुलाई अगस्त सित अक्टु नव दिस वर्ष
अधिकतम °से (°फे) रेकर्ड ३४٫३
(९४)
३८٫६
(१०१)
४३٫१
(११०)
४६٫९
(११६)
४८٫४
(११९)
४८٫०
(११८)
४५٫०
(११३)
४१٫०
(१०६)
३९٫३
(१०३)
४२٫८
(१०९)
३७٫६
(१००)
३२٫८
(९१)
४८٫४
(११९)
अधिकतम °से (°फे) औषत २४٫१
(७५)
२८٫०
(८२)
३४٫३
(९४)
४०٫१
(१०४)
४२٫८
(१०९)
४०٫४
(१०५)
३४٫३
(९४)
३२٫५
(९१)
३३٫२
(९२)
३३٫८
(९३)
३०٫१
(८६)
२६٫१
(७९)
३३٫३
(९२)
न्यूनतम °से (°फे) औषत ८٫४
(४७)
१०٫८
(५१)
१५٫८
(६०)
२१٫९
(७१)
२६٫९
(८०)
२८٫४
(८३)
२६٫३
(७९)
२५٫३
(७८)
२४٫१
(७५)
१९٫०
(६६)
१३٫३
(५६)
९٫२
(४९)
१९٫१
(६६)
न्यूनतम °से (°फे) रेकर्ड १٫०
(३४)
०٫६
(३३)
६٫३
(४३)
१२٫६
(५५)
१८٫६
(६५)
२१٫५
(७१)
२२٫४
(७२)
२१٫८
(७१)
१७٫३
(६३)
११٫७
(५३)
४٫८
(४१)
३٫१
(३८)
०٫६
(३३)
औषत वर्षात मीमी (इञ्च) १७٫८
(०٫७)
२२٫८
(०٫९)
१०٫६
(०٫४२)
६٫५
(०٫२६)
१५٫७
(०٫६२)
१००٫०
(३٫९४)
२९३٫७
(११٫५६)
३७७٫०
(१४٫८४)
२११٫६
(८٫३३)
३३٫९
(१٫३३)
६٫७
(०٫२६)
३٫८
(०٫१५)
१,१००
(४३٫३१)
वर्षात दैनिक औषत १٫३ १٫६ ०٫९ ०٫८ १٫५ ५٫५ १३٫० १३٫६ ८٫७ १٫७ ०٫५ ०٫६ ४९٫९
औषत नमी (%) (at 17:30 IST) ४७ ३७ २४ १७ २० ४० ६९ ७६ ६८ ४८ ४४ ४८ ४५
स्रोत: India Meteorological Department[२][३]

परिवहन[सम्पादन करी]

विमान[सम्पादन करी]

खजुराहो हवाई अड्डा (IATA: HJR, ICAO: VAKJ) [४] पर दिल्ली आ वाराणसी के लेल उड़ान अछि. ई हवाई अड्डा खजुराहो शहर स॑ ३ किमी दक्षिण म॑ छै, आरू ई हवाई अड्डा १९७८ म॑ नजदीकी यूनेस्को केरऽ विश्व धरोहर स्थल मंदिर परिसर म॑ पर्यटन के सुविधा लेली खोललऽ गेलऽ छेलै। विशेषज्ञऽ द्वारा ई हवाई अड्डा केरऽ व्यवहार्यता आरू विश्व धरोहर स्थल आरू पर्यावरण प॑ एकरऽ प्रभाव के बारे म॑ चिंता व्यक्त करलऽ गेलऽ छै।

रेल[सम्पादन करी]

खजुराहो रेलवे स्टेशन एहि शहर कए दैनिक ट्रेन स छतरपुर, टीकमगढ़, झांसी, ग्वालियर, आगरा, आ मथुरा होइत दिल्ली स जोड़ैत अछि। ई रोजाना आगरा, जयपुर, भोपाल आरू उदयपुर स॑ जुड़लऽ ट्रेन उपलब्ध करै छै। स्थानीय दैनिक ट्रेन सेहो कानपुर स जुड़ैत अछि, जखन कि वाराणसी सप्ताह मे तीन बेर जुड़ैत अछि। वर्तमान में खजुराहो क॑ रेल मार्ग स॑ नई दिल्ली स॑ दू ट्रेन स॑ जोड़लऽ गेलऽ छै, जेकरा म॑ कुरुक्षेत्र स॑ निकलै वाला गीता जयंती एक्सप्रेस आरू हजरत निजामुद्दीन रेलवे स्टेशन स॑ निकलै वाला उत्तर प्रदेश संपर्क क्रांति एक्सप्रेस छै।

दर्शनीय स्थल[सम्पादन करी]

एहो सभ देखी[सम्पादन करी]

सन्दर्भ सामग्रीसभ[सम्पादन करी]

  1. Centre, UNESCO World Heritage। "Khajuraho Group of Monuments"UNESCO World Heritage Centre। अन्तिम पहुँच 25 October 2023
  2. "Station: Khajuraho Climatological Table 1981–2010" (PDF)Climatological Normals 1981–2010। India Meteorological Department। January 2015। pp. 409–410। मूल (PDF)सँ 5 February 2020 कऽ सङ्ग्रहित। अन्तिम पहुँच 29 December 2020
  3. "Extremes of Temperature & Rainfall for Indian Stations (Up to 2012)" (PDF)। भारतीय मौसम विभाग। December 2016। p. M121। मूल (PDF)सँ 5 February 2020 कऽ सङ्ग्रहित। अन्तिम पहुँच 29 December 2020
  4. https://www.aai.aero/en/airports/khajuraho

बाह्य जडीसभ[सम्पादन करी]